پێناسەی كۆمەڵگەی مەدەنی:
بریتیە لە گواستنەوەی كۆمەڵگە لە بارێكی سروشتیەوە بۆ بارێكی مەدەنی، ئەو كۆمەڵگایەش لە دوو بنەمای سەرەكی پێكدێت كە ئەویش بنەمای ( سیاسی ، ئابووریە)،وە ئەم كۆمەڵگایە دژی دەوڵەت نیە چونكە دەوڵەت لەم كۆمەڵگایەدا دەوڵەتێكی مەدەنیە یان دەوڵەتێكی بۆرژوازیە.

بۆ سەرهەڵدانی كۆمەڵگەی مەدەنی دوو بیرو بۆچون هەیە:
1- پێی وایە كە نەژادی كۆمەڵگەی مەدەنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانیەكان، كۆمەڵگەی مەدەنی بەواتای ئەوەبوو كە دەبێت گروپ و كۆمەڵگە سیاسیەكان پابەندی یاساكان بن، واتە بوونی دەوڵەتی مەدەنی كۆمەڵگایەكی سیاسی دروست دەكات كەلە ڕێگەیەوە هاونیشتمانیەكان توانای ئەوەیان دەبێت ئاستی هۆشیاریان بەرز بكەنەوە و یاساكان لە هەڵس و كەوتی ژیانی ڕۆژانەیان پیادە بكەن.

2- Ù¾ÛŽÛŒ وایە سەرهەڵدانی ئەم كۆمەڵگایە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوروپای خۆرئاوا، ÙƒÛ•Ù„Û• سەدەكانی ناوەڕاستدا چینی دەرەبەگەكان خاوەنی زەویەكی زۆر بوون، جوتیار Ùˆ چینەكانی تریان بێ بەش كربوو لەزەوی، هەروەها ئایدۆلۆژیای سیاسی پشتی دەبەست بە بیردۆزی دەسەڵاتی پیرۆز Ùˆ ڕەهای پاشاكان. بەپێی ئەوە پاشاكان نوێنەری یەزدانن لەسەر زەوی بۆیە گوێرایەڵی فەرمانەكانی پاشا واتە  گوێڕایەڵی فەرمانەكانی (خوا)ت كردووە، دەرچوون لەفەرمانی پاشا دەرچونە Ù„Û• فەرمانی خوا، بۆیە دەبێت ئەو كەسە لەناوببرێت.
لەژێژ ئەو هەل و مەرجانەدا چینی ناوەڕاست یان چینی بۆرژواز سەری هەڵدا كە ئابووریەكی تایبەت بەخۆی هەبوو هەروەها لە لایەنی بیروبۆچونیشەوە دوای جیاكردنەوەی ئاین و دەسەڵاتی دەكرد یان كەنیسەی كاسۆلیك لە (زانست و فەلسەفەو سیاسەت و ئابووری و كۆمەڵ) جیابكرێتەوە، ئەو ڕێبازانەش ناونران بە ڕێبازی مرۆڤایەتی وە یان ڕێبازی سیكۆلاریزم( علمانیەت). كەجەخت دەكاتە سەر پرەنسیپی تاك ڕەوی( فەردی)، بەپێی ئەو پرەنسیپە دەبێت مرۆڤ تەنها لەِرێگەی بیر و ژیری خۆیەوە بەڕاستیەكان بگات نەك بەهۆی هێزێكی دەرەكیەوە، ئەوانە هەموویان بەشداریان كرد لە چاكسازی ئاین و وشیاركردنەوەی خەڵك.
هەروەها بەكارهێنانی زانست Ùˆ تەكنەلۆژیا Ù„Û• بواری بەرهەم هێناندا بووە Ù‡Û†ÛŒ زۆربوونی بەرهەم ئەو بەرهەمەش پێویستی بە بازاڕی دەرەكی هەبوو بۆیە ئەوروپیەكان دەستیان كرد بە دۆزینەوەی یان داگیركردنی هەردوو كیشوەری ئەمریكای باكور Ùˆ ئەمریكای لاتین Ùˆ كیشوەری ئوسترالیان، ئەوانە هەموویان ڕێگایان خۆشكرد بۆ ڕوخانی  سیستەمی دەرەبەگ Ùˆ لاوازبوونی كەنیسەی كاسۆلیك. لەهەمان كاتدا سەرمایەداری سەركەوت Ù„Û•Ú¯Û•Úµ خۆی كەنیسەی پرۆتستانتی هێنایە بوون، زۆر جار ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی جیادەكرێتەوە Ù„Û• كۆمەڵگایەكە ئەهلی، Ù„Û• كۆمەڵگای ئەهلیدا كۆمەڵگایەكی كشتوكاڵی Ùˆ ئاژەڵداری باوە هەروەها پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكانیش لەسەر بنەمای ( هۆز، خێڵ، ئاین)Û•.
گرنگترین تایبەتمەندیەكانی ئەم جۆرە پەیوەندیە بریتیە لە ( سروشتیە ، ڕیزبەندیە، گشتگیرە)، هەروەها پەیوەندیەكان پەیوەندیەكی ستونی و ئاسۆییە بۆیە (كۆیلەدار و كۆیلە، دەرەبەگ و جوتیار، سەرمایەدار و كرێكار) بونیان هەیە بەڵام كۆمەڵگەی مەدەنی هەوڵی لاوازكردنی ئەم جۆرە ڕێكخستنە كۆمەڵایەتی و ئابووریە دەدات.
**********                           ************                            *************

بیردۆزەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی
كۆمەڵگەی مەدەنی ڕەگ و ڕیشەیەكی كۆنی هەیە، كەلە هزری شارستانیەتی یۆنانەوە باس لەشێوازە جیاوازەكانی ژیانی كۆمەڵگەو سیستەمی حوكمڕانی كراوە و جەخت لەسەر باشترنیان كراوەتەوە كە كۆمەڵگەی مەدەنی و حكومەتی مەدەنییە بەڵام لەژێر ناوی تر، دواتر چەمكی كۆمەڵگەی مەدەنی بەچەندین قۆناغی مێژووی ژیانی مرۆڤایەتی تێپەڕیوە كە كاریگەریان لەسەر گەشە و پێشكەوتن و دانانی بنەما سەرەكیەكانی هەبووە و بە چەندین قۆناغی قورس تێپەڕیوە لەئەنجامی شەری سڤیل و هەرێمایەتیەكان و دەسەڵاتی مەلیكە تاك ڕەوەكان و ڕژێمە تۆتالیتاریەكان و بوونی چەندین بەربەستی تر لە پێشەكیاندا دەسەلاتی دەرەبەگایەتی بە هاوبەندی كەنیسەی چەوسێنەر و دەسەڵاتە ڕەهاكانی، كە ڕێگر بووە لەپراكتیزەبوونی دیمۆكراسیەت كە كرۆكی بونیاتنانی كۆمەڵگەی مەدەنیە.
چوارچێوەی هزری Ùˆ قۆناغی دروستبوونی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی لەقۆناغێكدا ناتوانرێت دیاری بكرێت، بەهۆی جیاوازی بارودۆخ Ùˆ پێكهاتەی كۆمەڵایەتی Ùˆ ئابوری Ùˆ سیاسی Ù„Û• كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی تر، چەندین قوتابخانەی هزری سەریان هەڵداوە Ùˆ گەشەیان كردووە Ù„Û• ÙƒÛ†Ù…Û•Ù„Ú¯Û• رۆژئاواییەكان، ÙƒÛ• بەشداری كارایان هەبووە  Ù„Û• بونیاتنانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی Ùˆ دام Ùˆ دەزگاكانی Ùˆ دارشتنی بنەما سەرەكیەكانی، لەئەنجامی ئەو پێشكەوتنانەی ÙƒÛ•Ù„Û• ژیان بەگشتی هاتۆتە ئاراوە ئەم كۆمەڵگەیەش Ù„ÛŽÛŒ بێ بەش نەبووە بەڵكو ڕۆژبەڕۆژ بەرەو Ù¾ÛŽØ´Û•ÙˆÛ• دەڕوات ئەرك Ùˆ رۆلی زیاتر دەگێڕت، پێشكەوتنی ڕوالەتەكانی ژیان Ùˆ شۆرشی تەكنەلۆجی Ùˆ جیهانگیری وایانكرد ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• تازەپێشكەوتووەكان بەجیهانی دەرەوەئاشنا بن Ùˆ هەنگاو بنێن بەرەو دیمۆكراسی بوونی سیستەمە سیاسیەكان Ùˆ بونیاتنانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی ÙƒÛ• پارێزگاری Ù„Û• هاوڵاتی بون Ùˆ ماف Ùˆ ئازادیەكانی مرۆڤ بكات Ùˆ بەرژەوەندی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• بپارێزێت.



1- قــوتــابــخــانــەی پــەیــمانی كــۆمــەڵایــەتــی

أ/ تۆماس هۆبز ( 1588 – 1679) ل
لەدیدی هۆبز مرۆڤ لەدۆخی سروشتی  بونەوەرێكی خۆ ویستە دوور دەكەوێتەوە Ù„Û• ÙƒÛ†Ù…Û•Úµ بوون Ùˆ Ù„Û•Ú¯Û•Úµ مرۆڤەكانی تر، خواست Ùˆ وویستەكانی دەیجوڵێنێ بۆ بەدەست هێنانی Ú†ÛŽÚ˜ Ùˆ خۆشی Ùˆ مانەوە ئەوەی كەئەمانەی بۆ بەدی دێنی بەلای ئەو چاكەیە Ùˆ پێچەوانەكەشی خراپە، هۆبز ئەم قۆناغە وادەبینێ ÙƒÛ• هەمووی ناخۆشە لەدەست دۆخی Ø´Û•Ú•ÛŒ بەردەوام ÙƒÛ• هۆبز Ø´Û•Ú•ÛŒ مرۆڤ دژ بەبرا مرۆڤەكەی یان ( مرۆڤ گورگی برا مرۆڤەكەیەتی) ناوی دەبات، كەمرۆڤ بەپێی مافی                         ( مافی سروشتی دەژین) هەموو مافێكیان هەیە Ù„Û• پراكتیزە كردنی تواناكانیان لەپێناو پاراستنی ژیانی تایبەتیان Ùˆ پاراستنی بەرژەوەندكانی بۆ ئەمەش هێزی جەستە فێڵ بەكاردێنێت لێرەدا موڵكداری دەوەستێتە سەرتوانا Ùˆ هێز، لەكۆتایدا لەبەرژەوەندی بەهێزەكان تەواو دەبێت لەسەر حسابی بێ هێزەكان تا مرۆڤەكان بێدەسەڵاتێكی هاوبەش بژین، ÙƒÛ• سەروەری Ùˆ دەسەڵاتی ڕەها نەبێت Ù„Û• باری Ø´Û•Ú•ÛŒ بەردەوام دەمێنێتەوە لەكاتێكدا دەسەڵاتێك نەبێت بۆ بەڕێوەبەردن Ùˆ كۆنترۆڵكردن، یاسا نەبێت مافیش بۆ هەموو تاكەكان هەبێت لەپێناو پاراستن Ùˆ مانەوەی كەواتە ستەم نیە بەڵكو لەپێناو ژیان Ùˆ ململانێ هەیە، هۆبز وایدەبینێ ئەم دۆخە سروشتیە ناخۆشی Ùˆ نەهامەتی بۆ مرۆڤەكان دەهێنێ دوای ئەوەی ÙƒÛ• بێزابوون Ù„Û•Ù… دۆخە عەقڵ دەبێتە پاڵنەری سەرەكی بۆ ئەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم دۆخە بدۆزرێتەوە، ÙƒÛ• پێویستە لەسەر تاكاكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• ÙƒÛ†Ùƒ بن لەبەر ئەوەی دۆخی سروشتی نەهامەتیان بۆ دێنێ، بۆ ڕزگاربوون Ù„Û•Ù… شەرانگێزیەی دۆخی سروشتی پێویستە دەستبەرداری مافەكانیان بن Ù„Û•Ú•ÛŽÚ¯Û•ÛŒ پەیمانێكەوە بۆ مەلیكێك یان دەستەیەك یان كۆمەڵێك، ÙƒÛ• هەموو مافێكی ڕەهای هەبێت Ùˆ پێویستە مل ÙƒÛ•Ú†ÛŒ بن لەبەرامبەردا دابینكردنی ئاشتی Ùˆ پارێزگاری بۆیان.
ئەو پەیمانەی دەبەسترێت لەنێوان ئەوانەی هەڵیانبژاردووە مەلیك بەشێك نیە لە پەیمانەكە، چونكە بەویستی خۆیان بڕیاریان داوە و مەلیكیان هەڵبژاردووە بەپێی ئەو پەیمانە مەلیك دەسەڵاتێكی ڕەهای هەیە و كەس بۆی نیە بیخاتە ژێر هیچ لێپرسینەوەیەك ناكەوێتە ژێر هیچ یاسایەك و لەسەروی یاسادایە و ئەو دەسەڵاتە ڕەهایەشی هەیەتی لە ( مافی خوایی) وەرینەگرتووە، هەروەك لەسەدەكانی ناوەڕاست لەرۆژئاوا باو بوو بەڵكو لەڕێگەی ئەو پەیمانەوە بەدەستی هێناوە كە هەمووانە بەویستی خۆیان هەڵیان بژاردووە، مەبەستی هۆبز لێرەدا ئەوەیە كەڕونی بكاتەوە ئەم دەسەڵاتە ڕەهایە چۆن بەدەست دێـت، كە هەموو لایەك كۆدەكاتەوە هەروەها شێوازی دەسەڵاتی سیاسی ڕوون بكاتەوە لەگەڵ شێوازی پەیمانەكە و چۆنیەتی هەڵبژاردنی مەلیك و دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی پڕ لەئاشتی و ئارامی، كەمرۆڤ دروستی بكات بەویستی خۆی ئەم تیۆرەی هۆبز بەسەرەتایەك دادەنرێت بۆ دروست كردنی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی كەمرۆڤ لەدۆخی سروشتیەوە بگوازرێتەوە لەڕێگە پەیمانێك كە مرۆڤەكان خۆیان دایبڕێژن.

***********                   *****************                    ************

ب/ جۆن لۆك ( 1632- 1704)ل
Ù„Û†Ùƒ پێچەوانەی هۆبز بوو لەبارەی دۆخی سروشتی، ÙƒÛ• مرۆڤ گورگ یان دڕندەبێت، هێز Ùˆ فرت Ùˆ فێڵ دوو سیفەتی سەرەكی مرۆڤ نین، Ù„Û†Ùƒ Ù¾ÛŽÛŒ وایە دۆخی سروشتی دۆخی Ø´Û•Ú• Ùˆ ململانێ نیە هەروەك هۆبز Ù¾ÛŽÛŒ وایە، بەڵكو دۆخی سروشتی دۆخێكە Ù¾Ú• لەئاشتی Ùˆ سەقامگیری ÙƒÛ• ئازادی Ùˆ ئارامی Ùˆ یەكسانی تێدا بەرجەستەیە Ùˆ جیاوازی هەیە لەنێوان دۆخی Ø´Û•Ú• Ùˆ سروشتی ÙƒÛ• بەوردی ئەم جیاوازیە دەردەخات كاتێك دەلێت( بەكارهێنانی هێز لای مرۆڤ بەبێ هیچ مافێك دەبێتە Ù‡Û†ÛŒ دروست بونی Ø´Û•Ú•) لەهەمان كاتدا دەڵێت ( خەڵك Ù¾ÛŽÙƒÛ•ÙˆÛ• دەژین بەپێی ویست Ùˆ ئارەزووی مێشك بێ بوونی سەرۆكێكی گشتی لەسەر زەوی ÙƒÛ• دەسەڵاتی هەبێت Ùˆ حوكم لەنێوانیان بكات) مەبەستی Ù„Û†Ùƒ لەدۆخی سروشتی ئەوەیە كەدەسەڵاتێك نیە كاری ڕێكخستن بكات Ùˆ یاسا دابڕێژێت Ùˆ جێ بەجێ ÛŒ بكات، بوونی یاسا بەس نیە بۆئەوەی دۆخی سروشتی لەبار بێت بۆ ژیانی مرۆڤ Ùˆ بەردەوام بونی، چونكە مرۆڤ بۆ ئەوە دروست نەكراوە هەر لەیەك دۆخدا بێت بەڵكو مرۆڤ لەخودی كۆمەڵایەتیە Ùˆ ویستی Ù¾ÛŽÙƒÛ•ÙˆÛ• ژیانی هەیە Ù†Û•ÙˆÛ•Ùƒ تەنهایی، یەكەم Ø´ÛŽÙˆÛ•ÛŒ كۆمەڵایەتی بە Ú˜Ù† Ùˆ مێرد دەستی پێكرد دواتر باوك Ùˆ مناڵەكان بەتێپەڕبوونی كاتیش ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛŒ سەروەر Ùˆ خزمەتكارەكەی دروست بوو، لێرەوە كۆمەڵبوونی سروشتی دروست بوو، ÙƒÛ• سیفەتی سیاسی نەبوو، لێرەدا ئەوەی پێویست بوو هەبێت          ( ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ سیاسی بوو) ئەویش كاتێك دروست دەبێت ÙƒÛ• هەمووان واز لەدۆخی سروشتی بهێنن لەبەكارهێنانی هێز Ùˆ دەسەڵات بەڵكو پێویستە بیبەخشن بەكۆمەڵگە تاكۆمەڵگە دەسەڵاتی هەبێت Ù„Û• دروست كردنی یاسا Ùˆ دەسەڵاتەكان Ùˆ جێ بەجێ كردنی یاساكان لەسەر هەموو تاكەكان بەیەكسانی، كەچەند كەسێك بەپێی ئەركیان Ù¾ÛŽÛŒ هەڵدەستن ئەمە ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنیە لای Ù„Û†Ùƒ كەتوانای دانی یاساكان Ùˆ جێ بەجێ كردنی هەبێت.
پەیمانی كۆمەڵایەتی لەنێوان لایەنەكان و دەسەڵات بە دەستپێشخەریەك دادەنرێت لەدامەزراندنی كۆمەڵگەیەكی سیاسی لەپێناو پراكتیزەكردنی یاسا و پاراستنی ماف و ئازادیەكان، پەیمانی كۆمەڵایەتی تەمسیلی دۆخی كۆمەڵایەتی مرۆڤی ڕێكخراودەكات كەلەڕێگەیەوە دەتوانێت هێزی كۆمەڵ بەكار بێت لەجێ بەجێ كردنی یاساكانی سروشت0

بەمشێوەیە ڕێكخستنی سیاسی یان مەدەنی دەركەوت بۆ گرەتنی مافی ژیان Ùˆ موڵكداری Ùˆ ئازادی  Ùˆ چەسپاندنی دادپەروەری Ùˆ یەكسانی بپارێزێ. هەربۆیە پەیمانی كۆمەڵایەتی هاتە ئاراوە، كاتێك زۆرینەی تاكەكانی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û• Ú•ÛŽÙƒ دەكەون Ù„Û•Ú•ÛŽÚ¯Û•ÛŒ پەیمانێكەوە بۆ دەسەڵاتێك ÙƒÛ• مافەكانیان لەژیان Ùˆ ئازادی Ùˆ موڵكداری بپارێزێ لەبەرامبەر ئەوانیش ملكەچی فەرمانەكانی بن تائەوكاتەی ئەو دەسەڵاتە پابەند بەو پەیمانە بێت هەڵس Ùˆ كەوتی بەپێی ئیرادەی زۆرینە بێت بەم جۆرە ڕێكخستێكی سیاسی یان مەدەنی دەردەكەوت بۆ پاراستنی مافە سروشتیەكانی مرۆڤ  كاتێك دەسەڵات پابەند بەپەیمانەكە نەبوو ئەوا هەڵدەوەشیتەوە Ú¯Û•Ù„ بۆی هەیە شەرعیەت بە دەسەڵاتێكی تر بدات تا ڕێز لەپەیمانەكە بگرێت Ùˆ مافەكانیان بپارێزێت.

بونیاتنانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەسەرەتاكانیدا لای لۆك خۆی دەبینێتەوە لە:-
1- بونی پەیمانی كۆمەڵایەتی لەنێوان تاكەكان و دەسەڵات بەوسیفەتەی گەل سەرچاوەی هێزە.
2- ئازادی تاك لە موڵكداری وسەربەخۆیی و یەكسانی.
3- جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانی ( یاسادانان، جێ بەجێ كردن، دادوەری) لەیەكتر.
4- سەروەری یاسا بێ جیاوازی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە لەجێ بەجێ كردن.

***********                   *****************                    ************

ج/ جان جاك ڕۆسۆ(1712- 1778)
رۆسۆ لەسەر گرنگی پەیمانی كۆمەڵایەتی هاوڕا بوو لەگەڵ هۆبز و لۆك، بەڵام ئەو پێی وایە مرۆڤ لەدۆخی سروشتی لە ژیانێكی ئازاد بووە، یاسایەكی ڕێكخراوی نەبووە، مرۆڤ لە بنەڕەتدا گیانلەبەرێكی لەسەرخۆیە، تەنیا بۆ پێویستیەكانی لەجوڵەدا بووە، بێ ڕق و كینە بەخۆشی ژیاوە و بارودۆخ وایكردووە شێوازی ژیانی كۆمەڵی هەڵبژێرێ لەگەڵ تاكەكانی تر، ئەوكاتەی پێداویستیەكانی زیادی كرد ئەمە بووە هۆی ئەوەی نەیكرێت و جارێكی تر بەتەنیا بێت، ئەمەش بۆتە هۆی لاوازكردنی و سەرقاڵبوونی و كەمبونەوەی ئازادیەكانی لێرەدا هەوڵیدا بۆكاركردن لەپێناو مانەوەی، لەولاشەوە بەهێزەكان خەریكی پاوانكردن و بەهێزكردنی دەسەڵاتەكانیان بوون و ئەوانەی دەسەڵات و هێز موڵكیان نەبوو ناچاربوون ملكەچ بن، بۆیە هەر لەگەڵ دەركەوتنی یەكەمینی ئەو حەزانەی ناوكۆمەڵگە كەبەسەر مرۆڤدا زاڵدەبێت بریتیە لەموڵكداری، كە ڕۆسۆ دەڵێت( لەورۆژەی بە بیری هات زەویەك پاوان بكات چەندان كێشەی تاوان و ململانێی لەگەڵ خۆیدا هێنا)0
بۆ ڕێكخستنی ژیانی و بەدیهێنانی دۆخی ئاسایش و ڕزگاربوون لەناخۆشیەكان، تاكاكەن لەنێوان خۆیاندا پەیمانێك دەبەستن لەسەر بنەمای( ئازادی و یەكسانی و بەرژەوەندیە هاوبەشەكان )دەوەستێت، بەدەست بەردار بوون لە ماف و ئازادی و موڵكداریەتی بۆ كۆمەڵگە، كە ( بەتەنها لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش پێویستە كۆمەڵگە دەسەڵات بگێڕت)، لێرەدا هێزی هەموو تاكەكان لەشێوەیەكی پێكەوەیی بەرجەستە دەبێت بۆ پارێزگاری لە بەرژەوەندیە گشتیەكان.
پەیمانی كۆمەڵایەتی لای رۆسو لەوەدایە، مرۆڤ  لەژیانیدا ڕوبەڕوی چەندان ÙƒÛŽØ´Û•Ùˆ بەربەست Ùˆ گیروگرفت Ùˆ هەرەشە دەبێتەوە، ئەمانە دەبنە پاڵنەری تاكو بەرەو ئامانجێكی هاوبەش Ù„Û•Ú¯Û•Úµ مرۆڤەكانی تر یەك بگرن Ùˆ هەوڵەكانی كۆبكاتەوە Ùˆ ڕێكیان بخات، لێرەدا شێوازی یەكێتی دروست دەبێت Ùˆ Ú¯Û•Ø´Û• دەكات ÙƒÛ• هەموو هێزە هاوبەشەكان دەپارێزێت، هەموو كەسێكی بەشداربوو بە هەموو موڵكداریەكی تایبەتیەوە Ù„Û•Ú¯Û•Úµ هەموو تاكەكان یەك دەگرێت بۆمانەوەی بەئازادی هەروەك پێشتر ÙƒÛ• ئازاد بووە.
لەبەرامبەر دەست بەرداربوونی تاكەكان لەئازادی Ùˆ سروشتی بەگوێرەی پەیمانی كۆمەڵایەتی Ù„Û• بەرامبەردا مافی ئازادی مەدەنی Ùˆ موڵكداریە هەیە لەهەموو ئەوشتانەی لەژێر دەستی دایە هەروەها مرۆڤ ئازادی مەعنەوەی پەیدا دەكات، وایلێدەكات ببێتە سەروەری خۆی، ئەم ئازادیە سنوردارە            بە ئیرادەی گشتی Ùˆ مەرجەكانی ئەو پەیمانە لەوەدا كورت دەبێتەوە كەهەموو تاكەكان لەژێر ئیرادەی گشتیدا بێت ÙˆÛ•Ùƒ رۆسۆ دەڵێت (هەموو یەكێك لەئێمە بەشداری دەكات بەكەسایەتی Ùˆ تواناكانی لەژێر سەرپەرشتی Ùˆ خواستی گشتی هەموو ئەندامانی بەیەك دەگەن لەسەر Ø´ÛŽÙˆÛ•ÛŒ دەستەیەك وەكو بەشێك كەلەیەكتر جیانابنەوە)0
پەیمانەكە بەدەستبەرداربوونی تاكەكان لەمافەكانیان بۆ كۆمەڵێكە نەوەك بۆ تاكێك، كە ئیرادەی گشتی دەرئەنجامە و گەل دروستی دەكات، ئاماژەیە بۆ سەروەری روالەتەكانی، ئەم سەروەریە هی كۆمەڵە ناتوانرێت بگوازرێتەوە بۆ یەكێك هەروەها لەناو ناچێت، لەبەر ئەوەی ئەم كۆمەڵە توانای پراكتیزەكردنی دەسەڵاتی نیە، كەسێك یان كۆمەڵێك بچوك هەڵدەبژێردرێت بۆ پراكتیزەكردنی دەسەڵات، لەهەمان كاتدا ئەم كەسە یان كۆمەڵە دەبێت خزمەتكاربن و ملكەچی ئیرادەی گشتی بن و گەل هەركاتێ بیەوێت دەتوانێت بیانگۆڕێت لەبەرئەوەی بەشێك نین لەپەیمانەكە و خاوەنی دەسەڵات و سەروەری نین لێرەدا رۆسۆ پێی وایە گەل خاوەنی دەسەڵات و سەروەریە بە پێچەوانەی هۆبز و لۆك.
بەگشتی رۆسۆ بەربەستی لەبەردەم ئیرادەی گشتی رەتكردۆتەوە، رەخنەی توندی گرتووە لە پەیوەندی چینایەتی سیستەمی چەوسێنەر، پشتگیری لە دیمۆكراسی ڕاستەوخۆ و یەكسانی نێوان تاكەكان كردووە بێ جیاوازی ڕەگەزی، ڕۆسۆ پێی وایە موڵكداری یەكێكە لە هۆكارە گرنگەكانی نایەكسانی وشەڕی ناخۆشی، باوەڕی بەوە هەبووە كەدیمۆكراسی زەمینەیەكە بۆ پەیدابوونی كۆمەڵگەی مەدەنی ، هەروەها پێی وایە پەیمانی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگە لە سروشتیەوە دەگوازێتەوە بۆ مەدەنی، كە دەوڵەت هەڵدەستێت بە پەروەردەكردنی تاكەكانی لە یەكسانی و بوونی دەنگ و بڕیاردان بەپێی بەرژەوەندی گشتی نەهێشتنی توندو تیژی.
هەروەها ڕۆسو جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان ڕەت دەكاتەوە لەبەرئەوەی دەسەڵاتی سەروەری لە بینینی رۆسۆدا یەكە و ناكرێت بەش بكرێت گەل تاكە خاوەنیەتی.

**********************         ***                              ******************

* تایبەتمەندیەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بەپێی بیروبۆچونەكانی زانایانی بیردۆزی پەیمانی كۆمەڵایەتی بریتین لە :-
1- كۆمەڵگایەكی ئارەزو مەندانەیە واتە بە ئارەزووی مرۆڤەكان دروست بووە.
2- فەرمانی ئەو كۆمەڵگایە بریتیە لە گواستنەوەی كۆمەڵگە لە بارێكی خراپ بۆ بارێكی باش.
3- كۆمەڵگەی مەدەنی كۆمەڵگەیەكی تازەیە چونكە گوزارشت لە ویستە ئازادەكانی تاكەكان دەكات.
4- ئەم كۆمەڵگەیە ئامانج و پێداویستسەكانی كۆمەڵگە دابین دەكات و ئەویش دەبێتە هۆی سەقام گیربونی كۆمەڵگە و بەردەوام بونی كۆمەڵگە.

***********                   *****************                    ************

4- قوتابخانەی هیگڵی: جۆرج هیگڵ( 1770- 1839)
فەیلەسوفێكی ئایدسالیزمی بۆرژوازیە پێی وایە كۆمەڵگەی مەدەنی تایبەتە بە قۆناغی سەرمایەداری واتا كۆمەڵگەیەكی بۆرژوازیە، بیرۆكەی كۆمەڵگەی مەدەنی لای هیگڵ دەوەستێتە سەر هەڵوەشانەوەی خێزان لەبەرئەوەی تاك لەناو چوارچێوەی خێزان تاكێكە لەچوارچێوەی گشتێكی بچوكە كە خێزانە، ئەو گشتەش ئامانج و مەبەستیەتی كە ئامانجێكی گشتیە، كەچی هەڵوەشانەوەی خێزان مانای ئەوەیە كە ئەندامەكانی پەیمانەكەیان نەماوە و بوون بەكەسایەتیەكی سەربەخۆ و ڕەچاوكراوە لەبەردەم یاسادا، هەریەك لەم تاكانە خۆی بەئامانج دادەنێت هەموو كەسەكانی تر دەكات بەئامرازێك بۆ بەدی هێنانی ئامانجەكانی، بەپێی ئەمە دەتوانین بڵێین كۆمەڵگەی مەدەنی لە دیدی هیگڵ پشت بە دوو پرەنسیپی سەرەكی دەبەستێت:
یەكەم:  ئەو كەسە بەشییە، كەهەوڵدەدات بۆ تێركردنی پێداویستیە تایبەتیەكانی Ùˆ دەستەبەركردنی ئامانجە خودیە خۆپەرستیەكانی پێداویستیە ماددیەكانی دەیجوڵێنێ.
دووەم: پەیوەندی پێویست لەنێوان ئەم كەسایەتیە كەتیایدا هەرتاكێك پشت بەوانی تر دەبەستێت بۆ دابینكردنی ئامانج وداواكارییە بەشییە تایبەتیەكانی


بەمشێوەیە دژایەتی ڕوون دەبێت لەنێوان بەش و گشتی لەچوارچێوەی كۆمەڵگەی مەدەنیدا
ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی لای هیگڵ ئەڵقەی نێوەندیە لەنێوان خێزان Ùˆ دەوڵەت، بەوپێیەی خێزان چارەنوسی جەوهەریە، ÙƒÛ• ئەركی ئاراستەكردن Ùˆ هەوڵدان لەپێناو دابینكردنی سامانی كۆمەڵایەتی بۆ تاكەكانی لەلایەك Ùˆ دابینكردنی هۆكارەكانی بژێو لەلایەكی تر  دەگرێتە ئەستۆ، ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی ئەم پەیوەندیە تێك دەدات Ùˆ پچرپچری دەكات وناهێڵێت Ùˆ ئەندامانی خێزان جیادەكاتەوە,دوای ئەوەی تاكەكان بوونە كەسی سەربەخۆ ولەلایەن یاساییەوەدانیان پیانرا پەیوەندی بەخۆبەخێزانەوەنەما.بەم شێوەیە تاك دەگوازرێتەوە Ù„Û• بازنە سروشتیەكەی(خێزان)بۆ ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÛ•ÛŒ سیاسی_ئابووری_كۆمەڵایەتی ورێكخستنەكان ودام ودەزگاكانی دەوڵەت,كاروكارلێكی Ù„Û•Ú¯Û•Úµ دەكات بەڕۆڵی خۆی هەڵدەستێت ودەبێتە كوڕی ÙƒÛ†Ù…Û•ÚµÚ¯Û•ÛŒ مەدەنی0

كۆمەڵگەی مەدەنی لای هیگل لەم سێ ساتە پێك دێت:-
1- سیستەم گەرایی پێویستیەكان, كەهەڵدەستێ بەتێركردن و دابین كردنی پێویستیەكانی تاكەكان.
2- ڕێكخستنی دادوەری ,بۆ بەدی هێنانی ئازادیەكانە لە یاسادانان و جێ بەجێ كردنی یاسا و پاراستنی مولكداریەتی.
3- كارگێڕی دام ودەزگاپسپۆریەكان كەخۆی لەپۆلیس وسەندیكاكان دەبینێتەوە  لەناو دووساتەكەی تردا شاراوەن.

هیگڵ پێی وایە كۆمەڵگەی مەدەنی بێ بوونی دەوڵەت بێ هێزە ولەدەست ململانێ وپارچە بوون دەنالێنێ وناتوانێ یەكبون وجێگری بەرجەستە بكات ,تەنها بەبوونی دەوڵەت نەبێت ,كەمۆركێكی ئاكاری پێدەبەخشێت وئاراستەی دەكات بەرە وئامانجێكی ئاكاری دیاری كراو.دەوڵەت لەدیدی هیگڵەوە نموونەی عەقڵانیە لە پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی وتوخمی گیانیە لە شارستانیەتدا. وە بەرجەستە بونێكی گشتی ئەخلاق وئازادیە بەرزەكانی مێشكە,كەخودی خۆی بەدی دێنێ ودەیناسێنێ لەوێنەیەكی بابەتیانە هەروەها كۆمەڵگەی مەدەنی كۆمەڵگەی پێداویستی وخۆویستیەلەبەر ئەمە پێویستی بەچاودێری بەردەوام هەیە لەلایەن دەوڵەتەوە0

هێگل جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لە یەكتر رەتدەكاتەوە,پێی وایە جیاكردنەوەو سەربەخۆبونیان دەبێتەهۆی تێكدانی دەوڵەت,لەهەمان كاتدائەگەر دەوڵەت دەستگربوو بەكاروبارە جەوهەریەكان, ئەوائەوململانێیەی هەموودەسەڵاتەكان دەیكەن لەپێناو ملكەچ كردنی ئەوی تر لەكۆتایی دا یەكبون بەدی دێنێت ,جا خەوشەكانی هەرچیەك بن, بەم شێوەیە گەرەنتی مانەوەی سەرەكی بریتیە لەبوونی دەوڵەت0

بەم شێوەیەی هێگڵ باسی دەكات جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان نەبێ و دەوڵەت سەرچاوەی هەموو شتەكان بێت و گشتگیر بێت و كۆمەڵگەی مەدەنی پاشكۆی دەوڵەت بێت ,ئەوا كۆمەڵگەی مەدەنی مەدەنیەتی خۆی لە دەست دەدات و دەكەوێتە ژێر چەوساندنەوە وسنورداركردنی لەلایەن دەوڵتەوە........

ئامادةكردنى      سورێن ئه‌كره‌م     ØªØ§ÛŒØ¨Ù‡â€ŒØª به‌ كوردژین